આમ તો એના નામનો અર્થ સુંદર ફૂલ, સુગંધી ફૂલ અને કમળનું ફૂલ થાય. એના નામનો પર્યાયવાચી શબ્દ રજનીગંધા પણ થાય....સફેદ રંગનું સુવાસિત ફૂલ રજનીગંધા. ઘણું કરીને શ્વેત વસ્ત્રોમાં શોભતી અને ‘લેડી ઇન વ્હાઈટ’ તરીકે ઓળખાતી એ તારિકા અંગે એમ કહી શકાય કે સિનેઉદ્યાનમાં ખીલેલાં રંગબેરંગી પુષ્પોમાંનું એક મહેલતું ફૂલ હતી એ. સિનેમા ઉદ્યોગમાં કરેલાં અણમોલ પ્રદાનને પગલે એને દેશના ચોથા સર્વોચ્ચ સન્માન પદ્મશ્રીથી પુરસ્કૃત કરાઈ, સર્વશ્રેષ્ઠ અભિનય માટેનો પ્રથમ રાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર પણ એને જ એનાયત થયો અને રાજ્યસભામાં પ્રથમ નામનિયુક્ત અભિનેત્રી તરીકેનું સન્માન મેળવ્યું.
અહીં સુધી વાંચીને કોની વાત થઈ રહી છે એનો ખ્યાલ ન આવે તો ઓળખાણ માટેની સહેલી એંધાણી આ રહી : અભિનયના સર્વોચ્ચ શિખરે પહોંચેલી એ અભિનેત્રી ‘મધર ઇન્ડિયા’ તરીકે ઘેર ઘેર જાણીતી થઈ ગયેલી !
હા, એનું નામ નરગિસ...પોતાની કારકિર્દીમાં કેટલીયે ફિલ્મોમાં એણે કામ કર્યું, પણ ‘મધર ઇન્ડિયા’ ફિલ્મમાં દીકરા બીરજૂને ઠાર કરતી મા રાધાના પાત્રમાં કરેલા ઉત્કૃષ્ટ અભિનયે એને ટોચે પહોંચાડી દીધી. મહેબૂબ ખાન દ્વારા નિર્મિત અને નિર્દેશિત ફિલ્મ મધર ઇન્ડિયાની રાધા એટલે વિપરીત સંજોગોનો મક્કમતાથી સામનો કરતી સ્ત્રીની કથા. આ ફિલ્મમાં ઉત્તમ અભિનયને પગલે નરગિસને ૧૯૫૮માં સર્વશ્રેષ્ઠ અભિનેત્રીના ફિલ્મફેર પુરસ્કારથી સન્માનિત કરવામાં આવેલી. ૧૯૫૮માં જ ઝેકોસ્લોવેકિયામાં યોજાયેલા ઇન્ટરનેશનલ કાર્લોવી વેરી ફિલ્મ ફેસ્ટિવલમાં મધર ઇન્ડિયા માટે નરગિસને ‘સર્વશ્રેષ્ઠ અભિનેત્રી’ના પુરસ્કારથી નવાજવામાં આવી. ફિલ્મમાં નરગિસના પુત્રનું પાત્ર ભજવનાર સુનીલ દત્ત વાસ્તવિક જીવનમાં એનો પતિ બન્યો. મધર ઇન્ડિયામાં આગનાં દ્રશ્યોનાં ફિલ્માંકન સમયે ખરેખર અગનજ્વાળાઓથી લપેટાયેલી નરગિસને સુનીલે જાનના જોખમે આગમાં ઝંપલાવીને બચાવી લીધેલી.
આ ઘટના બની ત્યારે નરગિસની માનસિક સ્થિતિ રાજ કપૂરને કારણે ડામાડોળ હતી. એવા સમયે સુનીલ દત્તે નરગિસને આગમાંથી બચાવી. હોસ્પિટલના બિછાને પડેલા સુનીલને પડખે બેસતી નરગિસને મહેસૂસ થતું કે કોઈ અદ્રશ્ય શક્તિ એને સુનીલભણી ધકેલી રહેલી. પોતાના પરિવાર અને રાજ કપૂર વચ્ચે લોલકની જેમ ઝૂલતી રહેલી નરગિસ. એવા વિચારોથી વીંટળાઈ વળતી કે સિનેમાની દુનિયામાં પહેલું પગલું જ ન માંડ્યું હોત તો આ દા’ડા જોવાનો વારો ન આવત. આમ પણ એ ક્યાં ફિલ્મી જગતમાં પગરણ કરવા માંગતી હતી !
અબ્દુલ રશીદ અને જદનબાઈને ઘેર ફાતિમા તરીકે ૧ જૂન ૧૯૨૯ના જન્મેલી નરગિસને ફિલ્મ ક્ષેત્રમાં જવાની ઈચ્છા નહોતી. પણ ધાર્યું માનું થયું. જદનબાઈ પોતે અભિનેત્રી અને સંગીતકાર પણ હતી. પછી એણે પોતાનું સંગીત નિર્માણ નામે નિર્માણગૃહ શરૂ કર્યું.. ૧૯૩૫માં તલાશ-એ-હક નામની પહેલી ફિલ્મમાં છ વરસની ફાતિમાનું રૂપેરી પરદે બેબી નરગિસ નામકરણ કરીને અભિનય કરાવ્યો. એ સાથે એનું સિનેસૃષ્ટિનું નામ નરગિસ જાણીતું થયું.
નરગિસ અભિનય ક્ષેત્રે આગળ વધવા માંડી. રાજ કપૂર સાથેની બધી ફિલ્મોને ધૂમ સફળતા મળી. ફિલ્મી પરદે નાયક અને નાયિકા તરીકે કામ કરતાં રાજ અને નરગિસ અસલી જીવનમાં પણ પરસ્પરને દિલ દઈ બેઠેલાં. નવ વર્ષ એમનો સંબંધ રહ્યો. નરગિસ નામની કોડીલી નદી રાજ નામના મહાસાગરમાં સમાઈ જવા તૈયાર હતી,. પણ રાજ તો રણનું મૃગજળ નીવડ્યો. આખરે નરગિસે રાજ સાથેનો છેડો ફાડી નાખ્યો. ૧૧ માર્ચ ૧૯૫૮ના સુનીલ દત્ત સાથે પ્રભુતામાં પગલાં પાડ્યાં.. ત્રણ સંતાન સંજય, નમ્રતા અને પ્રિયાના ઉછેરમાં પરોવાઈ ગઈ. જોકે લગ્નનાં નવ વર્ષ પછી ભાઈ અનવર હુસેનની મદદ માટે ૧૯૬૭માં અંતિમ ફિલ્મ ‘રાત ઔર દિન’માં અભિનય કર્યો. આ ફિલ્મમાં ઉત્કૃષ્ટ અભિનય કરવા બદલ નરગિસને ૧૯૬૮માં સર્વશ્રેષ્ઠ અભિનેત્રીનો રાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર એનાયત કરાયો. આવું સન્માન મેળવનાર એ પ્રથમ અભિનેત્રી બની.
બાર વર્ષ પછી ૧૯૮૦માં નરગિસને રાજ્યસભામાં નામનિયુક્ત કરવામાં આવી. પણ ૨ ઓગસ્ટ ૧૯૮૦ના રાજ્યસભાના સત્ર દરમિયાન નરગિસ બીમાર પડી. તબીબી તપાસમાં કેન્સરનું નિદાન થયું. અમેરિકામાં સારવાર કરાવી. ભારત પાછા ફર્યાં પછી ૩ મે ૧૯૮૧ના મુંબઈમાં બ્રીચ કેન્ડી હોસ્પિટલમાં નરગિસનું નિધન થયું. ચાર દિવસ પછી સાતમી મેના સંજય દત્તની પહેલી ફિલ્મ રોકીના પ્રીમિયર શોમાં નરગિસ માટેની ખુરસી ખાલી રખાયેલી... ખુરસીને અભિનયના પ્રતીક તરીકે જોઈએ તો સિનેમાની સૃષ્ટિમાં આજે પણ એ ખુરસી ખાલી જ છે !
