ઓબેસિટી (મેદસ્વિતા) આજકાલ સૌના માટે માથાના દુખાવારૂપ સમસ્યા બની રહી છે. બાળકોથી લઈને સિનિયર સિટિઝન્સ સહુ કોઇ વધુ પડતા વજનના ભરડામાં છે. આ જ કારણસર વેઇટ-લોસ માટે જાતજાતનાં ગતકડાં ચલણમાં છે. ઇન્ટરમિટન્ટ ડાયટ, ક્રેશ ડાયટ, કીટો ડાયટ, એટ્કિન્સ ડાયટ, ઝોન ડાયટ, રો ફૂડ ડાયટ એમ ડાયટ-પ્લાનની લાંબી યાદી છે. હવે ડાયટની સાથે એક્સરસાઇઝનું મહત્ત્વ પણ સમજાયું છે ત્યારથી વેઇટ-લોસ માટે તત્પર લોકો એક્સરસાઇઝમાં પણ કોઈ કચાશ રાખતા નથી. છતાં ઘણી વાર લોકોની ફરિયાદ રહે છે કે ખૂબ કસરત કરું છું પરંતુ વજન ઘટતું જ નથી. હાથ-પગ પરથી ચરબી ઊતરે છે, પણ પેટ પરનું ટાયર ઘટતું જ નથી. બહુ એક્સરસાઇઝ કરવા છતાં એનાં હેલ્થ-બેનિફિટ્સ નથી મળતાં એનું કારણ શું?
ફિટનેસ એક્સપર્ટસથી માંડીને ડાયેટિશ્યન્સ પ્રશ્નનો જવાબ આપતા કહે છે કે આવું થાય ત્યારે સમજી લેવાનું કે કંઈક તો ખોટું થઈ રહ્યું છે. ખૂબ કસરત કર્યા પછીયે ફાયદો ન થતો હોય ત્યારે મોટા ભાગે વ્યક્તિને ખબર નથી પડતી કે કેટલી, કેવી અને ક્યારે એક્સરસાઇઝ કરવી જોઈએ. અઠવાડિયામાં કેટલો સમય એક્સરસાઇઝમાં આપવો જરૂરી છે, કઈ એક્સરસાઇઝથી શરૂ કરવું અને મેઇન તો ક્યારે સ્ટોપ કરવું એ વિશે સભાનતા નથી હોતી તેથી આ મુશ્કેલી સર્જાય છે.
વધુ પડતી કસરત
વેઇટ-લોસની લાયમાં ઘણા લોકો અતિ વિચિત્ર ભૂલ કરી બેસે છે એ છે ઓવર એક્સરસાઇઝિંગ. આપણને લાગે છે કે કસરત બહુ સારી. એનાથી બોડી મજબૂત થાય, પણ જ્યારે એક્સરસાઇઝમાં અતિરેક થઈ જાય છે ત્યારે એ જબરદસ્ત નુકસાન પણ કરી શકે છે. આવું ત્યારે થાય જ્યારે લોકો એક્સરસાઇઝ કરતી વખતે ઓવર મોટિવેટેડ થઈ જાય છે. કેટલાક લોકો એક વાર કસરત શરૂ કરે એ પછીથી મચી જ પડે છે. ઓવર એક્સરસાઇઝિંગથી બોડી થાકી જાય છે. તમારું શરીર હજી ભારે કસરતો માટે તૈયાર ન હોય અને તમે વિલપાવર વાપરીને કસરત કરવાની શરૂ કરી દો તો એનાથી એનર્જી ડ્રોપ થાય. તમે બોડીને સાંભળ્યા વિના જ એના પર એક્સરસાઇઝનો લોડ આપ્યા કરો તો કલાકો વર્કઆઉટ કર્યા પછી પણ તમારો પર્ફોર્મન્સ ઘટી જાય છે. તમે બોડીને કસરતમાં ઢસડ્યે રાખો છો પણ એનાથી ચરબી બર્ન નથી થતી. એનાથી મસલ્સ વધુ તૂટે છે. એનાથી જોઇન્ટ્સને નુકસાન થાય છે.
જો ૧૦૦ કિલોની વ્યક્તિ એક-બે કલાક બ્રિસ્ક-વોક કરવા મંડી પડે તો પગના મસલ્સ જવાબ દઈ જ દે અને ઘૂંટણના જોઇન્ટ્સમાં ઘસારો વધી જાય. લિમિટ કરતાં વધુ કસરત કરવાથી મસલ્સમાં પેઇન - ક્રેમ્પ્સ વધી જાય છે એની અસર ઊંઘ પર પડે છે. તમે પડખાં ઘસ્યા કરો પણ ઊંઘ ન આવે. બીજું, તમને ખબર નથી કે બોન ડેન્સિટી કેટલી છે અને એમ જ વેઇટ ટ્રેઇનિંગમાં સહનશક્તિની હદ વટાવ્યા કરો તો હાડકાંને નુકસાન થશે. વેઇટ ટ્રેઇનિંગ કરતા હો કે અન્ય કોઈ પણ કસરત; તમારું બોડી કેવું છે, એની ક્ષમતા શું છે, ફિટનેસ-ગોલ શું છે, એની સાથે મેચ થતું ડાયટ છે કે નહીં એ બધું જ ધ્યાનમાં લેવું પડે. જે મસલ્સને તમે કસરત આપો છો એને પૂરતો આરામ એટલો જ જરૂરી છે.
વધુ પડતી કસરતની આડઅસર
• દિલ પર જોરઃ એક્સરસાઇઝનો અતિરેક થાય છે ત્યારે અવારનવાર હાર્ટ રિધમ અનિયમિત થઈ જાય. શરીરમાં લોહી પહોંચાડવા હાર્ટ પર વધુ લોડ આવે છે. હાર્ટને બહુ ફાસ્ટ કામ કરવું પડતું હોવાથી હાર્ટ-રેટ અને પલ્સ-રેટ વધે છે અને આર્ટરીઝ પહોળી થઈ જાય. હાર્ટના મસલ્સ પણ ઓવર એક્સરસાઇઝને કારણે થાકી જાય ને હાર્ટની આજુબાજુની વોલ પાતળી થાય છે. આથી હાર્ટને ફાયદો થવાના બદલે તેની કાર્યક્ષમતામાં ઓટ આવવા લાગે.
• કિડની પર લોડઃ જ્યારે વધુ કસરત કરીએ છીએ ત્યારે ફેટ સેલ્સ બર્ન નથી થતાં પણ મસલ્સ તૂટવા લાગે છે. મસલ્સ પ્રોટીનમાંથી બનેલા હોય છે એટલે એ તૂટવાથી પ્રોટીન્સ લોહીમાં ભળે છે. એ લોહી કિડનીમાં જઈને ફિલ્ટર થાય છે. કિડનીને જેટલું વધારે પ્રોટીન ફિલ્ટર કરવું પડે છે એટલું એના ડેમેજ થવાની સંભાવના વધી જાય છે. કિડની પર બ્લડ ફિલ્ટરેશનનો લોડ વધી જવાને કારણે કિડની ફેલ્યર, કિડની સ્ટોન, ફિલ્ટરેશન એરર થવાની સંભાવના વધી જાય છે.
• આંતરડાંની કામગીરીમાં ઓટઃ તમે થાકી જાઓ એ હદે કસરત કર્યે રાખો તો શું થાય? તહાર્ટ અને બ્રેઇનને ઓક્સિજનયુક્ત લોહીની વધુ જરૂર પડે. હાથ-પગ ચલાવતા રહેવા મસલ્સને પણ વધુ લોહીની જરૂર પડે છે. એવા સમયે આપમેળે પેટના અવયવોને પહોંચતા લોહીમાં ઓટ આવવા લાગે છે. ખાવાનું પચાવવા માટે આંતરડાંને પૂરતો બ્લડ-સપ્લાય ન મળે એને કારણે ગેસ, એસિડિટી, રિફ્લેક્સ, કબજિયાત, અરુચિ જેવી તકલીફો થવા લાગે છે. ખૂબ કસરત કરવા છતાં પાચન બગડે છે. પાચન બગડવાથી ખોરાકમાંનાં પોષક તત્ત્વો શોષાવાની પ્રક્રિયા પણ બગડે છે. આંતરડાંની લાઇનિંગ પાતળી થતી જાય છે એને કારણે વાઇરસ અને બેક્ટેરિયા તથા જર્મ્સ આંતરડાંમાં એન્ટ્રી મારવા લાગે છે.
• હોર્મોનલ હલચલઃ તમે સ્ટ્રેસ ફીલ કરો ત્યારે બોડીમાં કોર્ટિસોલ હોર્મોન્સ ઝરે છે જે શરીરના બીજા અંતઃસ્ત્રાવોને માઠી અસર કરે છે. ઓવર એક્સરસાઇઝથી પણ બોડીમાં કુદરતી રીતે જ સ્ટ્રેસફુલ સ્થિતિ સર્જાય છે. આ જ કોર્ટિસોલને કારણે લિવરમાંથી રિલીઝ કરેલી શુગર શરીર વાપરી નથી શકતું. આથી બ્લડમાં શુગર પડી રહે છે અને તમને શુગરનું ક્રેવિંગ થાય છે. પેટ પર ચરબી વધતી હોવાથી ઇન્સ્યુલિનની કાર્યક્ષમતા ઘટે છે અને એ લોહીમાં જ પડ્યું રહે છે અને લાંબા ગાળે ડાયાબિટીઝ થાય છે. પેટમાં ચરબી ભરાય છે એને કારણે પિરિયડ્સ અનિયમિત થાય છે. ટૂંકમાં હોર્મોનલ અસંતુલનનું એવું વિષચક્ર શરૂ થાય છે જે ઇન્સ્યુલિન, થાઇરોઇડ, ઇસ્ટ્રોજન અને ટેસ્ટોસ્ટેરોન એમ મુખ્ય કામગીરી સંભાળતા તમામ અંતઃસ્રાવોમાં ગરબડ પેદા કરે છે અને સ્ત્રીઓમાં પોલિસિસ્ટમ ઓવેરિયન સિન્ડ્રોમનાં લક્ષણો દેખાય છે.
• ઇમ્યુન સિસ્ટમઃ કસરત પછી મસલ્સ રિપેર કરવામાં વધુ એનર્જી વપરાય છે જેને કારણે શરીરની રોગપ્રતિકારક ક્ષમતા નબળી પડે છે. શરદી-કફ અને વાઇરલ ઇન્ફેક્શનની સંભાવના વધી જાય છે. ઓવર એક્સરસાઇઝ કરવાથી મસલ્સ તૂટે છે પણ એની પૂર્તિ યોગ્ય રીતે નથી થતી. જો આવા સમયે પૂરતું પ્રોટીન ન લેવામાં આવે તો મસલ્સ વધુ વીક થાય છે અને જો વધુ લેવામાં આવે તો એ પણ નુકસાન કરે છે. તમે કેટલી એક્સરસાઇઝ કરી છે એ ઉપરથી શરીરની જરૂરિયાત મુજબનાં પોષક તત્ત્વો પૂરાં પડે એવો ડાયટ લેવો બહુ જરૂરી છે. વીકમાં અઢીથી પાંચ કલાકથી વધુ વર્કઆઉટ ન થવું જોઈએ, કેમ કે જે ડાયટ લો છો એનાથી મસલ્સને હીલ થવાનો પણ પૂરતો સમય મળે એ જરૂરી છે. વેઇટ ટ્રેઇન વીકમાં બેથી ત્રણ જ વાર કરવો.
