સદાબહાર સ્વાસ્થ્ય માટે સૌથી મહત્ત્વની છે માનસિક તંદુરસ્તી

શરીરની સર્વાંગી તંદુરસ્તી માટે માનસિક આરોગ્ય પણ ખુબ મહત્ત્વનું છે. આપણી માનસિક તંદુરસ્તી આપણી વિચાર કરવાની પ્રક્રિયા, કામ કરવાની પદ્ધતિ અને અનુભવ કરવાની પ્રક્રિયા પર વિપરીત અસર પાડી શકે છે. જીવનમાં આવતાં પડકારોનો સામનો કરવા, માનસિક તાણ કે સ્ટ્રેસમાંથી છુટકારો મેળવવા અને લોકોની સાથે તંદુરસ્ત સંબંધો જાળવવામાં માનસિક આરોગ્ય ચાવીરૂપ ભૂમિકા ભજવે છે. જેમ શરીરની તંદુરસ્તી જાળવી રાખવા વિશેષ કાળજી લેવાની જરૂર પડે છે તેમ માનસિક અને ભાવાત્મક તંદુરસ્તી માટે પણ વિશેષ કાળજી અનિવાર્ય છે. માણસની માનસિક તંદુરસ્તી તેના ચેતન (જાગૃત) અને અચેતન (સુષુપ્ત) મનની સ્થિતિ પર આધારિત છે.
જો માનસિક તંદુરસ્તી હશે તો શારીરિક તંદુરસ્તી પણ જળવાઇ રહેશે, પણ જો માનસિક સ્થિતિ સહેજપણ બગડશે તો શરીર પર તેની અવળી અસર અવશ્ય પડશે. વધુ પડતી ચિંતાઓ અને તણાવને પગલે માનસિક તંદુરસ્તી ખોરવાઇ શકે છે, જે છેવટે ડાયાબિટિસ, બ્લડ પ્રેશર અને હાઇપર ટેન્શન જેની બીમારીઓને આમંત્રણ આપે છે. જો વધુ પડતી ચિંતાના કારણે બ્લડ પ્રેશર વધી જાય તો હાર્ટ એટેક આવવાની સંભાવના પણ વધી જાય છે. માનસિક બીમારી હદ કરતાં વધી જાય તો ગાંડપણ (સ્ક્રિઝોફેનિયા)ના ચિહ્નો પણ દેખાવા લાગે છે. જેમાં સૌ પ્રથમ માણસ ચિત્ર-વિચિત્ર હરકતો કરે છે, ગાંડા કાઢે છે, સતત લવારો કે બકવાસ ચાલુ રાખે છે. તેનું વર્તન બદલાઇ જાય છે, દૈનિક ક્રિયાઓ બદલાઇ જાય છે. આવી સ્થિતિમાં વ્યક્તિએ તાત્કાલિક મનોચિકિત્સકનો સંપર્ક કરવો હિતાવહ છે.
આ પરિસ્થિતિથી વિપરીત જો માણસ માનસિક રીતે તંદુરસ્ત હશે તો તેનું શારીરિક આરોગ્ય પણ જળવાઇ રહેશે. મનથી ખુશ વ્યક્તિ કાયમ હસતા ચહેરા સાથે જોવા મળશે, તેની બોડી લેંગ્વેજમાં જ તેની તંદુરસ્તીનું પ્રતિબિંબ પડતું જોવા મળે છે. ઉંમર વધી ગઇ હોવા છતાં જો વ્યક્તિ માનસિક રીતે તંદુરસ્ત હશે તો તેની ઉંમર દેખાશે નહીં અને તેનામાં જોશ અને ઊર્જા છલકતાં જોવા મળશે.
હવે પ્રશ્ન એ થાય છે કે માનસિક તંદુરસ્તી કેવી રીતે ખોરવાય છે? માનસિક તંદુરસ્તીનો સૌથી મોટો આધાર માણસની વિચાર કરવાની પદ્ધતિ ઉપર રહેલો છે. કોઇ પણ સ્થિતિમાં પોઝિટિવ વિચાર કરનાર વ્યક્તિની માનસિક તંદુરસ્તી ક્યારેય ખોરવાતી નથી, પરંતુ સારી સ્થિતિને પણ નેગેટિવ રીતે જોનાર વ્યક્તિની માનસિક હાલત કાયમ જોખમભરી રહેવાની. પોઝિટિવ વિચારસરણી ધરાવતી વ્યક્તિ પાસે દરેક સમસ્યાનો ઉકેલ હોય છે જ્યારે નેગેટિવ વિચારસરણી ધરાવતી વ્યક્તિને દરેક ઉકેલમાં સમસ્યા નજરે પડતી હોય છે.
 માનસિક તંદુરસ્તી ખોરવી નાંખવા માટે બીજુ મોટું જવાબદાર કારણ છે ઇર્ષાનું તત્ત્વ. સગાં-સંબંધી કે મિત્રોની સારી સ્થિતિ જોઇને ખુશ થવાને બદલે જો ઇર્ષા કરવામાં આવે તો તે ઇર્ષા અવશ્ય ચિંતા પેદા કરે છે, ચિંતાથી માનસિક તાણ વધે છે, જે સરવાળે વ્યક્તિના શારીરિક આરોગ્ય ઉપર વિપરીત અસર પેદા કરે છે. વધુ પડતી ચિંતા કરવાની ટેવ માણસના મન ઉપર વ્યાપક પ્રમાણમાં તાણ ઉત્પન્ન કરે છે. પરંતુ જો વ્યક્તિ ચિંતા કરવાને બદલે તેમાંથી બહાર નીકળવાના રસ્તા શોધવાનું શરૂ કરે તો તેની ચિંતાનો ઉકેલ પણ મળી જાય છે અને તેની માનસિક સમતુલા પણ જળવાઇ રહે છે. ઘણાં લોકોને સતત પોતાનો ભૂતકાળ યાદ રાખવાની આદત હોય છે. ભૂતકાળમાં પોતાને પડેલી તકલીફોને સતત યાદ કરવાથી ચિંતા અને દુઃખની લાગણી પેદા થાય છે, માટે ભૂતકાળને ભૂલી જઇ વર્તમાન પરિસ્થિતિને માણવામાં જ મજા છે. એ જ રીતે ભવિષ્ય વિશે વિચાર કરવાથી પણ ચિંતા પેદા થાય છે. જે ઘટના હજુ બની નથી, તેના વિશે અત્યારથી વિચાર કરવામાં ક્યુ ડહાપણ છે? યાદ રહે કે ભૂતકાળ દુઃખ પેદા કરે છે અને ભવિષ્ય ચિંતા કરાવે છે તેથી વર્તમાનમાં જીવવું એ જ ડાહ્યા પુરુષોનું લક્ષણ છે.
પોતાની તકલીફો અને મુશ્કેલીઓનું સતત પારાયણ કરવાથી પણ માનસિક ચિંતા વધે છે. પોતાની તકલીફોની સતત ફરિયાદ કરનારે યાદ રાખવું જોઇએ કે 80 ટકા લોકોને તમારી તકલીફો સાંભળવામાં કોઇ રસ હોતો નથી અને બાકીના 20 ટકા લોકો તમારી તકલીફો સાંભળીને તમારી મજાક ઉડાવતા હોય છે.
શરીરની ક્ષમતા કરતાં વધુ કામ કરવાથી પણ માનસિક તંદુરસ્તી અને શારીરિક આરોગ્ય જોખમાય છે. આ સમસ્યા કોર્પોરેટ કંપનીઓમાં કામ કરતા એક્ઝિક્યુટિવ લેવલના લોકોને નડતી હોય છે, અથવા નિર્ધારિત સમય મર્યાદામાં અમુક ચોક્કસ લક્ષ્યાંક (ટાર્ગેટ) સિદ્ધ કરવાનું જે લોકો કામ કરે છે તેઓ પોતાનો ટાર્ગેટ હાંસલ કરવાની લ્હાયમાં શરીરની ક્ષમતા કરતાં વધુ કામ કરે છે ને પોતાના દિમાગની ક્ષમતા કરતાં તેના ઉપર વધુ જોર નાંખે છે. પરિણામ એવું આવે છે કે ન તો તેઓ ટાર્ગેટ હાંસલ કરી શકે છે કે ન તો તેઓ શારીરિક અને માનસિક તંદુરસ્તી જાળવી શકે છે, અને સરવાળે બીમાર પડે છે. મજાની વાત તો એ છે કે જે પૈસા કમાવવા માટે માણસ કઠોર પરિશ્રમ કરે છે એ જ પૈસા તેની બીમારીના ઉપચાર માટે વાપરવા પડે છે. માનસિક તંદુરસ્તી જાળવવામાં સંતોષનું તત્ત્વ સૌથી મોટો ભાગ ભજવે છે. બહુ જાણીતી કહેવત પણ છે કે સંતોષી નર સદા સુખી. જે છે, અને જેટલું છે તેમાં સંતોષ માનીને જીવન ગુજારનાર ક્યારેય માનસિક બીમારીઓનો ભોગ બનતો નથી, તેનાથી વિપરીત અસંતોષી વ્યક્તિ ક્યારેય માનસિક રીતે શાંત રહી શકતો નથી.